Rozwój – czynniki
Bartkowiak definiuje rozwój jako „jako ciągły i długotrwały proces, przebiegający nierównomiernie i skokowo, jako skomplikowany łańcuch przemian prowadzący do ukształtowania złożonego i precyzyjnego toru, jakim jest dojrzały i doskonalszy ustrój ludzki” ( Bartkowiak Z., 1986 ).Przez cały bieg życia – począwszy od narodzin aż do śmierci – w ludzkim organizmie przebiega szereg istotnych zmian, które dotyczą zarówno sfery fizycznej, jak i psychicznej. Nie inaczej jest w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym. Rozwój osobniczy przedszkolaków uzależniony jest od całego szeregu czynników, które mogą mieć charakter zewnętrzny oraz wewnętrzny.
Wolański sprowadza podział czynników rozwoju człowieka do czterech grup:
- czynników endogennych genetycznych
- czynników endogennych paragenetycznych
- czynników egzogennych
- trybu życia
Czynniki endogenne genetyczne
Nazywane również determinantami są jednym z czterech rodzajów czynników osobniczego rozwoju człowieka. Określeniem tym opisuje się właściwości całego genotypu człowieka. Właściwości te decydują o sposobie funkcjonowania organizmu, którego część składową stanowią. Funkcję regulującą czynników endogennych genetycznych obserwuje się na wielu poziomach, poczynając od molekularnego, a na organizmalnym kończąc. To właśnie determinanty współdecydują o wszystkich funkcjach i strukturach organizmu. Od ich działania zależą takie kwestie jak różnice płciowe, typ i tempo metabolizmu, tempo wzrostu, kontrola wielkości czy heterogenność. Geny mają decydujący wpływ na właściwości psychiczne i fizyczne człowieka. Poszczególne geny odznaczają się różnym sposobem działania. W ludzkim organizmie spotkać można geny działające w pojedynkę lub zespołowo. Powiązania czynności genów są wynikiem ich wzajemnego oddziaływania na siebie oraz ich współdziałania. Zdarza się, że w materiale genetycznym pojawiają się odstępstwa od wzorca właściwego, dla zakresu zmienności danego gatunku. Mamy wówczas do czynienia z wadami genetycznymi, objawiającymi się powstawaniem anomalii budowy organizmu lub jego funkcjonowania na poziomie fizycznych i psychicznym, np. zespół Downa. Nazywanie czynników endogennych genetycznych determinantami ma swoje gruntowne podłoże. Czynniki te określają zasadnicze biochemiczne normy reakcji organizmu w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w nieodwracalnej formie. Oznacza to, że w momencie zapłodnienia determinanty zakodowują przebieg rozwoju organizmu osobniczego.(Wolański N., 2005)
Czynniki endogenne paragenetyczne
Nazywane również pozagenetycznymi czynnikami matczynymi to zespół czynników współdziałających, które pozostają zewnętrzne względem płodu, ale wewnętrzne względem organizmu matki. Czynniki endogenne paragenetyczne dotyczą głównie oddziaływań, jakimi poddawany jest zarodek i płód. Trzeba jednak pamiętać, że przedłużony efekt wpływów tych czynników występuje również po urodzeniu dziecka, np. u kobiet karmiących piersią i ma realny wpływ na dalszy rozwój funkcji i budowy organizmu. Endogenne czynniki paragenetyczne obejmują główne rodzaje oddziaływań na rozwój zarodka i płodu. Mówimy o wpływie genów właściwych organizmowi matki, czyli o czynniku genetyczno-konstytucjonalnym matki, który działa na rozwijające się dziecko. Chodzi tutaj o pośrednią transmisję wpływu genów zawartych w tkankach matki na zarodek i płód. Co istotne, w skład tych genów, wchodzą nie tylko geny przekazane przez matkę potomstwu, ale też te, których matka w danej ciąży nie przekazała dziecku. Kolejnym obserwowanym wpływem, jest wpływ wieku obojga rodziców na biologiczną wartość gamet. Zarodek oraz płód doświadcza również wpływu kolejności ciąż na właściwości immunologiczne matki. Natomiast organizm matki może odczuwać oddziaływanie immunologicznych właściwości płodu. W przypadku ciąż kolejnych, kiedy mamy do czynienia z płodem męskim może pojawić się niezgodność genów odojcowskich z genami matczynymi. Pojawia się wówczas szereg reakcji obronnych organizmu matki, które w zależności od informacji genetycznych zawartych w plemniku ojca, mogą mieć rożny charakter. Zawsze jednak mają wpływ na rozwój zarodka i płodu. ( Wolański N.,2005)
Czynniki egzogenne (zewnętrzne)
To wszystkie elementy środowiska, które otaczają organizm. Różnią się one między sobą skalą natężenia oraz nieskończoną zmiennością, która przekłada się na ilość wariantów, jakie mogą stworzyć elementy współwystępujące. Jeżeli czynniki egzogenne powodują zmiany w organizmie, które mają charakter przystosowawczy to mówimy o egzogennych czynnikach ekologicznych, np. poprzez wychowanie rodzice wyciszają niepożądane cechy dziecka. Druga grupę czynników środowiskowych stanowią te elementy otoczenia zewnętrznego, które już wcześnie spowodowały zmiany przystosowawcze w organizmie człowieka, np. ciemny kolor skóry u mieszkańców Afryki, który nie jest efektem zmiany jednostkowej, a zmiany rasowej. Nie można w takim wypadku mówić o modyfikacji właściwości genotypu w danym okresie,
a na przestrzeni dziejów. Osobniczy rozwój organizmy jest procesem złożonym. Składa się na niego współdziałanie czynników endogennych i egzogennych. Rozszczepienie tych dwóch grup nie jest możliwe i znacznie zubożyłoby wiedzę o funkcjonowaniu ludzkiego organizmu. Trudno bowiem wyobrazić sobie powstanie organizmu bez udziału kodu genetycznego lub jego funkcjonowanie w odizolowaniu od wszelkich bodźców zewnętrznych. Czynniki środowiskowe w pewnym stopniu zmieniają realizację programu genetycznego, np. poprzez dostarczanie w pożywieniu odpowiednich substancji budulcowych.
Wpływ środowiskowy przejawia się głównie w tym, w jakim zestawie i z jaką siłą ekspresji pojawią się cechy zapisane w kodzie genetycznym. Można więc powiedzieć, że czynniki egzogenne są modyfikatorami. W zależności od tego, jaka naturę mają te czynniki mówimy o modyfikatorach naturalnych (charakter organiczno-biologiczny) lub kulturowych (charakter społeczno-ekonomiczny). Oba typy modyfikatorów mają znaczący wpływ na rozwój behawioralny i funkcjonalny organizmu. Wpływ tych czynników odbywa się często poza naszą świadomością. ( Wolański N.,2005)
Tryb życia
„Tryb życia to rozkład codziennych zajęć; obciążenie wysiłkiem fizycznym i umysłowym, charakter odpoczynku, sen – kolejność i czas trwania wymienionych czynności napięcia i relaksu, ich odrębność w poszczególnych porach roku”. ( Wolański N., 2005 )
Ryc. 1. Czynniki rozwoju człowieka. Źródło: Wolański (2005)
Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym uzależniony jest od wielu czynników. Te przedstawione powyżej to jedynie zarys tego, co może w mniejszym lub większym stopniu kształtować przedszkolaka.
